Digitalni ekosistem Zapadnog Balkana: Od regulatornog jaza do sistemskog pristupa
Pored inovacija, tehnoloških iskoraka i zaokreta u digitalnoj industriji, treća decenija 21. veka beleži i svojevrsnu institucionalnu prekretnicu, koja se pre svega prepoznaje kroz uspostavljanje jedinstvenog digitalnog tržišta Evropske unije (Digital Single Market), uz niz pravila koja treba da omoguće da se na takvom tržištu uvažavaju sva prava i slobode koja su građanima i građankama garantovana evropskim pravnim poretkom.
Ovaj ambiciozni cilj Brisel nastoji da ostvari zaokretom ka sveobuhvatnom, sistemskom regulatornom pristupu, koji podrazumeva niz akata među kojima su od posebnog značaja Akt o digitalnim uslugama (Digital Services Act – DSA), Akt o digitalnim tržištima (Digital Markets Act) i Akt o veštačkoj inteligenciji (Artificial Intelligence Act). Reč je o aktima koji adresiraju ključne strukturne izazove aktuelnog digitalnog ekosistema i kreiraju značajan deo normativnog i institucionalnog okvira evropskog jedinstvenog digitalnog tržišta.
Pitanje je da li bi eventualni “briselski efekat”, u vidu povećane transparentnosti velikih onlajn platformi, interoperabilnog digitalnog tržišta ili suzbijanja neželjenih efekata upotrebe sistema veštačke inteligencije u EU, mogao da se oseti i u evropskom susedstvu? Odnosno, koliko ova prekretnica može biti šansa za region Zapadnog Balkana – da na talasu “aktizacije EU” zauzme evropski normativni pravac i sistemski i sveobuhvatni pristup u regulaciji digitalne industrije? Odgovori na ova pitanja, između ostalog, zavise od polaznog stanja, odnosno aktuelne legislative i ukupnog normativnog i institucionalnog okvira u ovim zemljama.
Kako pokazuje studija koji je sprovela SHARE Fondacija u saradnji sa regionalnim partnerima, postojeća legislativa u Albaniji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Kosovu, Severnoj Makedoniji i Srbiji ne daje adekvatan regulatorni odgovor na izazove digitalnog okruženja.
Naime, komparativna procena regulative u zemljama Zapadnog Balkana u odnosu na EU pokazala je da postoje određena pravila koja se mogu primeniti na digitalne usluge i digitalna tržišta unutar nacionalnog zakonodavstva, dok regulativa u vezi sa veštačkom inteligencijom nedostaje u većini zemalja. Međutim, postojeći propisi uglavnom zaostaju u odnosu na evropske iz više razloga. Identifikovana pravila najčešće potiču iz prethodnih generacija regulative i ne pružaju adekvatne odgovore na aktuelne izazove ili imaju ograničenu regulatornu snagu usled činjenice da su disperzirana kroz širok spektar različitih zakona, strategija, odluka, podzakonskih akata i drugih tipova pravnih dokumenata, što onemogućava sistemsku regulaciju digitalnog okruženja.
Mapiranje i procena važećih propisa iz perspektive centralnih digitalnih izazova u zemljama Zapadnog Balkana, predstavlja ne samo važno polazište za razumevanje novih evropskih pravila i postojećih prilika u regionu, već će služiti i kao baza za dalje istraživačke inicijative i praćenje stanja, kreiranje i unapređenje politika u ovim oblastima. U studiji je analizirana normativna baza akata, mapirana su nova pravila, kao i institucionalni okvir DSA, DMA i AIA, prema kojima je zatim komparirano stanje regulative u pojedinačnim zemljama Zapadnog Balkana. U tom smislu je važna metodološka napomena da je na osnovu eksploratorne faze istraživanja izvedena vrednosna struktura tri akta, koja je predstavljala analitičku matricu uporedne analize i procene pravnih okvira zemalja u odnosu na evropski.
Prema nalazima studije, centralna vrednost DSA je odgovornost, dok ukupnu vrednosnu strukturu ovog akta grade pouzdanost, transparentnost, sigurnost, horizontalnost i dostupnost. Ključna vrednost DMA je demokratizacija tržišta, operacionalizovana kroz transparentnost, odgovornost, interoperabilnost, mobilnost i demonopolizaciju/dekoncentraciju digitalnog tržišta. Sprečavanje i rešavanje štetnih efekata AI identifikovano je kao centralni vrednosni stub AIA, podržan transparentnošću, kao i nadzorom, prevencijom i smanjenjem štete usled korišćenja AI sistema.
Značaj ovih vrednosti za svakog građanina i građanku, kao i celo društvo nije upitan. Međutim, tek će puna implementacija pravila koje donose ovi akti pokazati koliko su benefiti dostižni, a ciljevi evropskih kreatora politika ostvarivi. Stoga je praćenje implementacije i efekata nove regulacije od posebnog značaja. Samo puna uključenost svih aktera – od evropskih institucija, nacionalnih tela, eksperata, istraživača, industrije, pa i samih građana i građanki – predstavlja institucionalni preduslov za zaokret ka demokratskom digitalnom ekosistemu uz puno uvažavanje prava i sloboda svih građana i građanki.
Pred zemljama Zapadnog Balkana je zadatak sveobuhvatnog unapređenja postojeće regulative i trasiranja odgovarajućeg institucionalnog puta za sistemsko suočavanje sa izazovima digitalnog okruženja koji otvaraju digitalno tržište ka EU, uz uvažavanje kriterijuma transparentnosti, odgovornosti, fer konkurencije, kao i pune zaštite ljudskih prava.
Snežana Bajčeta je istraživačica SHARE Fondacije u oblastima digitalnih tehnologija, medija i novinarstva.
Čitaj još: